Formuesit e baltës: Trashëgimia e gjallë e qeramikës së Iznikut

Rreth një orë e pak udhëtim nga zemra e zhurmshme e Istanbulit, Izniku shtrihet qetësisht në skajin lindor të një liqeni 32 kilometra të gjatë, i rrethuar nga male dhe kallamishte të qeta.
Jeta këtu rrjedh me ritme të ngadalta; shumica e banorëve jetojnë me bujqësi të qetë e të qëndrueshme. Rrugët e heshtura janë të mbushura me dyqane të vogla, përreth të cilave gjenden kryesisht shtëpi verore pushimi.

Ky qytet ka dy arsye për të qenë i famshëm.
E para: këtu, në vitin 325 pas Krishtit, u mbajt Këshilli i Parë i Nikeas (emri i lashtë greko-bizantin i qytetit). Këtë vit shënohet 1700-vjetori i tij, dhe qyteti pret me padurim vizitën e Papës Leo XIV, që do të përmbushë dëshirën e fundit të paraardhësit të tij.
Po këtë vit, pritet gjithashtu hapja për vizita e bazilikës nënujore gati 2000-vjeçare, e zbuluar në vitin 2014.

E dyta: Izniku është vendlindja e “çinisë” (shqiptohet çii-nii), një fjalë persiane që do të thotë “punim kinez”, duke treguar për frymëzimet e hershme të saj.
Megjithatë, me kalimin e kohës, nën patronazhin e oborrit perandorak osman, kjo frymëzim shkoi shumë përtej imitimit. Nga ky proces i kushtueshëm dhe i mundimshëm, lindi një formë arti ku imagjinata e veçantë osmane mori jetë në sipërfaqe qeramike plot ngjyra e dritë.

Pllakat e Iznikut zbukuronin xhamitë, varret dhe pallatet osmane, por edhe tryeza të përditshme, dhe sot gjenden në muzetë më të mëdhenj të botës.
Në vitet e mëvonshme të Perandorisë Osmane, patronazhi perandorak u tërhoq, duke shënuar kështu fundin e këtij arti të kushtueshëm dhe të lodhshëm në shekullin e 17-të.
Si pasojë, mjeshtrit e qeramikës u larguan nga Izniku, duke u vendosur kryesisht në Kütahya dhe Çanakkale. Edhe pse punimet e tyre u konsideruan më të dobëta se ato të Iznikut, mjeshtrit në këto qendra të reja zhvilluan stile të veçanta, që sot njihen si kontribute unike të Kütahyas dhe Çanakkales.

Pas gati tre shekujsh harrese, përpjekjet për ringjalljen e këtij arti nisën në vitet 1980, falë punës së palodhur të mjeshtrave të nderuar nga UNESCO, Sitki Olçar dhe Mehmet Gürsoy, të dy artistë nga Kütahya, si dhe mjeshtrave të tjerë si Faik Kırımlı nga Istanbul dhe Eşref Eroğlu nga Izniku.
Adil Can Güven, i cili së fundmi mori çmimin “Thesari i Gjallë Njerëzor” nga Presidenti turk Recep Tayyip Erdoğan, së bashku me tri vajzat e Eşref Eroğlut, që po vazhdojnë trashëgiminë e babait të tyre, janë ndër të paktët artistë tradicionalë që mbajnë gjallë këtë formë arti.

Thesari i gjallë njerëzor i Iznikut

Në një mëngjes të qetë të së dielës në Iznik, eci nëpër qytet, ku ende ruhet plani origjinal urban i shekullit të 5-të bizantin: dy rrugë kryesore që kryqëzohen dhe që çojnë drejt katër portave të murit të madh rrethues, pothuajse aq të gjatë sa ata të Istanbulit, një dëshmi e rëndësisë historike të qytetit.

Mes pemëve ngrihen kupola terrakote, përfshirë ato të xhamisë Ayasofya. Aty pranë qëndron Xhamia e Gjelbër e shekullit të 14-të, me minaren e saj të veshur me pllaka turke dhe terrakote, një xhevahir osman.
Të ecësh nëpër Iznik është si të udhëtosh pas në kohë: monumentet e lashta ndodhen në çdo cep.

“Është e pamundur të gërmosh diçka në Iznik dhe të mos gjesh ndonjë gjurmë të historisë,” thotë Ihsan Mert, një banor i qetë, gjyshërit e të cilit u vendosën në Iznik në vitin 1877.
Ai kujton fëmijërinë e tij, duke vrapuar nëpër teatrin romak, duke mbledhur eshtra të lashta e duke i pikturuar për t’i çuar në shkollë.
Vete toka e Iznikut është e gjallë me histori: një kujtesë e trashëgimisë së tij të përjetshme.

Arrij në punishten modeste të Adil Can Güvenit dhe e gjej duke pikturuar me delikatesë lule mbi një vazo; buzëqeshja e tij e qetë është po aq e qëndrueshme sa edhe dora e tij mbi penel.
Rreth tij, muret janë të mbuluara me pjata dhe pllaka qeramike që shkëlqejnë nën dritë, duke mbartur shekuj tradite.
Ai ngrihet për të më përshëndetur dhe më pas shpjegon me kujdes periudhat nga të cilat frymëzohen punimet e tij, ngjyrat dhe balta që përdor, si dhe simbolikën që del përmes modeleve.

Güveni ia ka kushtuar mbi katër dekada të jetës këtij arti. “Kam baltën time. Kam furrën time. Kam rrotën e poçarit. Kaq më mjafton. Punoj në mënyrë tradicionale,” tregon ai, ndërsa bashkëshortja e tij prej 42 vitesh, zonja Nursan, hyn në dhomë me një tabaka çaji.

Bashkëpunimi i tyre është një histori më vete. Nursan thotë: “E fillojmë ditën me çini dhe e përfundojmë me çini. Ndajmë gëzimet dhe vështirësitë bashkë, ndaj jemi thellësisht të lidhur me këtë mision.”

Për të kuptuar vlerën e këtij arti, duhet kuptuar procesi i ndërlikuar që kërkon krijimi i vetëm një pjese çini.
Qeramika ka ekzistuar prej kohësh në Anadoll, por risi e Iznikut ishte zëvendësimi i pjesës më të madhe të baltës me kuarc, i cili gjendet me bollëk në zonë, duke krijuar kështu një qeramikë të ndritshme dhe të qëndrueshme si asnjë tjetër.

Çdo pjesë përbëhet nga katër shtresa: një përzierje balte të bardhë që përmban deri në 85 për qind kuarc, një shtresë e hollë e derdhur sipër (edhe ajo me kuarc) që lejon aplikimin e lëmuar të motiveve me ngjyra, vetë ngjyrat, të krijuara nga oksidet metalike, dhe në fund, një shtresë qelqore pa ngjyrë, glazura e plumbit, e njohur si sir, që në turqisht do të thotë “sekret”.

Edhe përgatitja e kësaj glazure me oksid plumbi është një proces në vetvete. Pas pjekjes, ajo bëhet e ngjashme me xhamin, më pas thyhet në copa të vogla dhe bluhet në gurë mulliri.
Çdo pjesë formohet dhe pikturohet me dorë, piqet tri herë dhe thahet natyrshëm. Nga fillimi deri në fund, kërkon deri në 70 ditë për t’u përfunduar.

Në këtë traditë, arti dhe përkushtimi shpirtëror janë të pandashëm. Pllakat zbukuronin muret e xhamive; tasat dhe enët që shërbenin për abdes; mbajtëset e llambave shpesh mbartnin ajete kuranore ose motive që simbolizonin parajsën: tulipanë; karafilë; trëndafila dhe rrjedha turkeze.
Çdo detaj synonte ta ngrinte shpirtin, ta kujtonte të përjetshmen dhe ta kthente hapësirën e ritualit në një hapësirë reflektimi.

Shekuj më vonë, të njëjtat motive vazhdojnë të gjallojnë në punimet e Adil Can Güvenit dhe motrave Eroğlu.

Filloi me një copë balte

Takimi i parë i Güvenit me baltën ndodhi që kur ishte djalosh, kur xhaxhai i tij, Abdurrahman Özer, punimet e të cilit tani ndodhen në muze dhe koleksione private, vendosi një copë balte përpara tij dhe kushërinjve të tij. Ajo që filloi si lojë u kthye në një marrëdhënie të përjetshme mjeshtër-nxënës midis tyre.

Të tilla lidhje janë thelbësore për artin tradicional. Mësimi nuk vjen përmes udhëzimeve, por përmes pranisë dhe vëzhgimit. Një herë, kur ngjyrat në një nga punimet e tij u përzien dhe shkatërruan dizajnin e ndërlikuar, xhaxhai nuk e qortoi menjëherë.
Në vend të kësaj, ai thjesht i tha: “Vëzhgo me kujdes dhe do të zbulosh e do të mësosh vetë.”

Nga ajo përvojë, Güven zbuloi se shtimi i një prekjeje balte në ngjyra mund ta korrigjonte gabimin. “Sepse kisha përjetuar pasojat, doja me çdo kusht ta gjeja zgjidhjen. Kur e gjeta, e përvetësova plotësisht, aty kuptova se e kisha mësuar,” kujton ai.

Bashkëshortja e tij, Nursan, reflekton për ndryshimet e mëdha të kohëve moderne: “Njerëzit nuk kanë më të njëjtin lloj kurioziteti apo durimi. Ata duan përgjigje të shpejta dhe fitime të menjëhershme.”

Dëshira e fundit e mjeshtrit të tij ishte që Güven të kishte një punëtori. Një javë pas vdekjes së tij, çifti hapi punëtorinë e parë në fermën e tyre. “Kishim një çati, dhe ajo na mjaftonte,” kujtojnë ata me buzëqeshje të qeta.

Sot, djemtë e tyre punojnë pranë tyre, duke e vazhduar traditën. Si fëmijë, ata luanin me kafshët gjatë ditës dhe përpiqeshin t’i modelonin ato në punëtori. “Dolën mrekullisht. Jemi shumë mirënjohës,” thotë Güven me krenari.

Gjatë jetës së tij, Güven ka krijuar mbi 10.000 punime, secila unike dhe e punuar me dorë, me stil të lirë që pasqyron ritmet e liqenit, kallamishtet dhe ullishtet përreth. Me kalimin e kohës, këto punime fitojnë gjithnjë e më shumë vlerë, jo vetëm si vepra arti, por si një trashëgimi e gjallë e qeramikës së Iznikut.

Punimet e tij kanë tërhequr vëmendjen e figurave të njohura turke si İlber Ortaylı, Ara Güler dhe Rahmi Koç. Ai tregon me krenari një vepër të porositur si dhuratë për pianistin turk Fazıl Say.

Për të, qeramika e Iznikut është si zanat ashtu edhe filozofi: “Ti nuk mund t’i lësh gjërat pa qëllim. Koha gjithmonë lë gjurmën e saj. Balta ka kujtesë,” thotë ai. “Nëse humbet përqendrimin, humbet edhe veprën. Balta nuk do të harmonizohet me ty, ti duhet të harmonizohesh me baltën.”

Ruajtëset e një tradite familjare

Në anën tjetër të qytetit, mjeshtre të tjera po e çojnë përpara rilindjen e Iznikut, veçanërisht vajzat e Eşref Eroğlu, të cilat hapën në vitin 1985 punëtorinë e parë në Iznik të dedikuar kësaj forme arti.

Motrat Eroğlu ruajnë punëtorinë familjare ku breza të tërë dijesh të trashëguara nga prindërit e tyre vazhdojnë të lulëzojnë, një dëshmi e gjallë e artit të dorës që ka përballuar shekuj.

Mesude Aslıhan, vajza më e madhe, më udhëzon përmes një kopshti të qetë që të çon drejt punëtorisë familjare.
“Prindërit tanë, Eşref dhe Seyhan Eroğlu, e ringjallën prodhimin e pllakave të Iznikut,” thotë ajo me krenari dhe qetësi. “Falë tyre, shumë punishte sot mund të jetojnë nga ky art. Si artiste të brezit të dytë, jemi të nderuara ta vazhdojmë përpara këtë trashëgimi.”

Në muret e punëtorisë janë të ekspozuara kopje të urdhrave të gjykatave osmane mbi prodhimin e pllakave, dëshmi e punës pionere të babait të tyre. Në një cep qëndron një furrë e madhe me dru, e fundit e këtij lloji në Iznik, që kërkon kujdes të vazhdueshëm.

Punëtoria është e mbushur me kujtime që ushqejnë shpirtin e këtyre grave. “Sapo hyj brenda, kopshti më jep frymëzim,” thotë Aslıhan. Ato kujtojnë se pas darke, shtriheshin në oborr për të vëzhguar yjet së bashku.

Motra më e vogël, Emine Selcen, e diplomuar në inxhinieri qeramike, dhe Süle Cihan, që studion menaxhim arti e kulture, vazhdojnë të punojnë me të njëjtën përpikëri si babai i tyre.
“Unë e ndjej furrën,” shpjegon Selcen. “Si një shefe kuzhine, e nuhas kur është gati. Harku metalik mbi të fillon të ndriçojë, fillimisht si një hënë, pastaj si një diell. Atëherë e di që është gati.”

Përkushtimi i motrave shkon përtej zanatit. Pas çdo pjekjeje, ato ndjekin traditën e babait të tyre duke dhuruar fitimin e një pjese si zekat (lëmoshë) për të varfrit, një shenjë e përkushtimit të tyre ndaj komunitetit.

Nëna e tyre, Seyhan Eroğlu, gjithashtu e mbushi punëtorinë me dhembshuri, duke mirëpritur njerëz që gjenin qetësi përmes këtij arti. Krijimi i çinisë kërkon durim, disiplinë dhe aftësinë për të përqafuar pasigurinë, vlera që, siç kujton Süle, ishin thellësisht të mishëruara në jetën e saj.

“Asnjëherë nuk e ngriti zërin,” kujton ajo një rast kur theu një pjatë të madhe që nëna sapo kishte përfunduar. “Por trishtimi në sytë e saj më ndryshoi. Që atëherë, jam gjithmonë e kujdesshme.”

Aslıhan, e diplomuar në Fakultetin e Arteve të Bukura të Universitetit të Marmaras dhe me master në qeramikë artistike, përqendrohet në dizajnin e modeleve. “Lexo Kuranin,” i thoshte babai. “Në të mund të gjesh frymëzim për zhvillimin tënd shpirtëror dhe për krijimet e tua.”

Një nga momentet e tyre më të krenarisë ishte kur i dhuruan Papa Gjon Palit II një vepër kalligrafike me shprehjen “Bismillahirrahmanirrahim” (“Në emër të Zotit, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit”), e formuar si një pëllumb paqeje mbi sfondin e kaltër turke, ngjyra e veçantë e pllakave të Iznikut.

Kjo vepër mishëronte themelet e besimit islam dhe njëkohësisht dërgonte një mesazh të paqes universale përmes stilit unik të Iznikut.

Punishtja e tyre pret vizitorë nga e gjithë bota, dhe disa prej veprave janë shitur në Luvërin e Parisit dhe në Abu Dhabi. Së fundmi, ato janë përfshirë në ekspozitën e Ömer Koçit, “Imagine That You Are Not Here/imagjino sikur nuk je këtu”, me një nga krijimet e tyre bashkëkohore.

“Nuk ka kontinent që pllakat tona të Iznikut nuk e kanë prekur,” thotë Süle Cihan. “Disa prej tyre janë dhuruar edhe liderëve botërorë. Jemi të nderuara të përfaqësojmë qytetin dhe vendin tonë në skenën botërore përmes bukurisë së përjetshme të pllakave të Iznikut.”

Motrat Eroğlu mishërojnë durimin, saktësinë dhe përkushtimin e nevojshëm për ta mbajtur gjallë këtë art, vlera që edhe Oguz, djali i Aslıhanit, përpiqet t’i trashëgojë.

Një trashëgimi që vazhdon të marrë frymë

Në punëtorinë e tij, Güven vazhdon të punojë me orë të gjata, pavarësisht dhimbjeve të kyçeve. Ai lyej me glaze pjesët që ka formuar natën, pikturon të tjera për porosi të reja, duke lëvizur me ritmin dhe durimin që dekada të tëra e kanë mësuar.

Pranë tij fle mbesa 7-muajshe, që tashmë shfaq kureshtje për baltën. “I jap pjesë të vogla çinie,” thotë ai me buzëqeshje. “Ajo i vështron me kureshtje, i prek, i çon në gojë, i studion ngjyrat.” Në duart e saj të vogla, tradita vazhdon, plot kureshtje dhe premtim.

Edhe pse është krenar për çmimin “Thesare të Gjalla Njerëzore”, Güven e sheh atë më shumë si përgjegjësi sesa si nder personal. “Është një nder i vërtetë, por më shumë se çdo gjë tjetër, e shoh si detyrë dhe përgjegjësi,” thotë ai me përulësi.

Ai pret me padurim ditën kur në Iznik do të hapet një institut kërkimor i dedikuar për këtë art,  pjesërisht shkollë, pjesërisht punishte, pjesërisht dyqan, ku studentët do të mund të trajnohen për disa vite dhe të specializoheshin në një stil historik të zgjedhur.

Duke lënë punëtorinë e tij, qetësia e Iznikut e përfshin plotësisht. Ecën përgjatë bregut të liqenit, që dikur ishte aq i pastër sa mund të zieje çaj me ujin e tij, siç kujton Ihsan beu. Ujërat ende shkëlqejnë, duke u dhënë banorëve një gëzim të përditshëm.

Një ditë e re lind dhe ne kthejmë sytë nga Stambolli. Siç e do zakoni, largohemi nga Izniku me dhurata në duar, ullinj dhe vaj ulliri nga kopshti i Ihsan beut, të ofruara në frymën e mikpritjes turke, duke ndarë kështu begatinë e vendlindjes së tij.