Prije tačno dvadeset godina Slovenija je, gotovo odmah po ulasku u Evropsku uniju, pokrenula prvi Bledski strateški forum. Atmosfera tog vremena bila je prožeta optimizmom, a zemlje Balkana su početkom dvijehiljaditih pravile iskorake koji su se doimali kao uvod u novi početak. Hrvatska je, nakon završetka Tuđmanove ere, dobila predsjednika Stjepana Mesića; u Srbiji je pad Miloševićevog režima otvorio prostor za Đinđićevu politiku, koja je, iako brutalno prekinuta atentatom, ostavila utisak zaokreta ka proevropskom kursu. Crna Gora je krenula putem nezavisnosti, Kosovo takođe, i to uz reakcije Beograda nezamislive samo deceniju ranije. Sjevernoj Makedoniji je dodijeljen status kandidata za članstvo u EU, dok je Bosna i Hercegovina, uz saglasnost gotovo svih političkih aktera, uspostavila ključne državne institucije, kao što su Sud BiH i državno tužilaštvo, obavještajnu agenciju i objedinjene oružane snage. To je bilo doba kada se činilo da regija sazrijeva i da je nova era na Balkanu nadohvat ruke. Tematski okvir prvih bledskih susreta upravo je odražavao takav optimizam: raspravljalo se o političkim reformama, samoodrživom razvoju, evropskoj agendi do 2020. i klimatskim promjenama. No već 2009. godine, kada je forum nosio naziv „Politike ekonomske krize“, postalo je jasno da će naredna okupljanja sve češće oslikavati sjenke pesimizma, kako u regionalnoj, tako i u globalnoj perspektivi.
I doista, naziv Bledskog foruma 2025. godine bio je nikada sumorniji: „Svijet koji izmiče kontroli“. Sam izbor teme jasno je ukazivao na to da se okupljanje odvija u sjeni regionalne i globalne nestabilnosti. Na forumu su učestvovali predstavnici svih država regije, dok su velike evropske sile svoje prisustvo ograničile na specijalne izaslanike, srednjerangirane diplomate i predstavnike akademskih ili nevladinih institucija. Njihova uloga nije bila beznačajna, ali je istovremeno svjedočila o distanci političkog vrha tih zemalja i pristupu prema kojem rasprava o Balkanu prije svega treba pripasti regionalnim akterima. Ipak, upravo te iste zemlje, koje čine samu osovinu Evropske unije, bile su više nego prisutne kroz institucionalne kanale: od predsjednika Evropskog vijeća i visokog predstavnika za vanjske poslove, do komesara za proširenje, međunarodna partnerstva i krizno upravljanje. Na taj način, u svijetu koji navodno izmiče kontroli, i Evropska unija i njene vodeće sile pokušale su reafirmisati svoj autoritet u regiji koja ostaje njihov najosjetljiviji i najproblematičniji ispit.
Raskorak igrača stvorenog za svijet pravila
Ipak, iako je forum po svojoj prirodi regionalan, rasprave su u velikoj mjeri prevazilazile regionalne okvire. Govornici su gotovo jednoglasno opisivali svijet u kojem se međunarodni poredak urušava upravo u trenutku kada je stabilnost najpotrebnija. Bivši ambasador EU João Vale de Almeida otvoreno je priznao da je poredak „zakazao“ onda kada je svijetu bilo potrebno jedinstvo i zajednički odgovor. Slovenski premijer Robert Golob tu je krizu opisao kao povratak „vladavine sile“ koja potiskuje međunarodno pravo, dok su profesori Mojmir Mrak i Matej Avbelj upozorili da Evropska unija, kao „igrač stvoren za svijet pravila“, u takvom poretku lako može postati glavni gubitnik.
Simptomatično za trenutak u kojem se forum održavao bilo je i to da su pojedini govornici balans između sile i pravila posmatrali iz drugačije, gotovo suprotne perspektive. Ministrica vanjskih poslova Latvije Baiba Braže, polazeći od agresivne politike Rusije, naglasila je da je bez „mira putem snage“ teško očuvati evropske i globalne vrijednosti. Drugim riječima, sila i demonstracija moći već na samom početku foruma bile su istovremeno označene i kao prijetnja evropskim vrijednostima i kao njihov garant. Upravo taj paradoks najslikovitije oslikava dilemu pred kojom se Evropa danas nalazi. Na jednoj strani stoji ideal pravila i međunarodnih institucija koje su decenijama činile jezgro evropskog identiteta, a na drugoj realnost svijeta u kojem sila ponovo postaje presudni faktor. Različita tumačenja mogu se posmatrati kao odraz demokratskog pluralizma, ali činjenica ostaje da se Evropa nalazi u raskoraku koji prijeti da je liši i pravila koja joj daju legitimitet i moći koja joj pruža sigurnost. Ako ostane zarobljena u tom raskoraku, Evropa rizikuje da izgubi i jedno i drugo, pretvarajući vlastitu neodlučnost u najveću slabost svog političkog projekta u „svijetu koji izmiče kontroli“.
Palestina kao ogledalo urušenog poretka
Rat u Ukrajini ostao je centralna tačka kroz koju su na forumu problematizirani sigurnost i opstanak evropskih vrijednosti. Politički značaj ovogodišnjeg okupljanja dodatno je oblikovala i činjenica da se održava neposredno uoči zasjedanja Generalne skupštine Ujedinjenih nacija, na kojoj se očekuju nova priznanja Palestine. Time je i palestinsko pitanje izbilo u prvi plan, a rasprave o krizi međunarodnog poretka nerijetko su se prelamale upravo kroz tu temu. Slovenska ministrica vanjskih poslova Tanja Fajon svrstala je humanitarnu tragediju u Gazi među tri najveća izazova koji danas preispituju predanost demokratiji, razvoju i globalnom miru, zajedno s ratom u Ukrajini i neriješenim pitanjima Zapadnog Balkana. Upozorila je da je katastrofa u Gazi dostigla tačku bez povratka, a kolektivno kažnjavanje civila nazvala grubim kršenjem međunarodnog humanitarnog prava. Kako je naglasila, priznanje Palestine nije čin zauzimanja strane, nego pitanje odbrane ljudskosti.
Sličan ton u obraćanju imao je i predsjednik Estonije Alar Karis, podsjećajući da se ne smije zaboraviti dugotrajni konflikt u Gazi i da šansa za dvodržavno rješenje mora ostati otvorena. Prema njegovim riječima, aktuelna nesrazmjerna upotreba sile onemogućava taj cilj i prijeti stabilnosti Evrope. Ipak, gotovo istovremeno estonski premijer Kristen Michal poručio je da njegova zemlja nema namjeru priznati Palestinu, što je jasno pokazalo raskorak između javne retorike i zvanične politike ove evropske zemlje. Nasuprot tome, predsjednica Slovenije Nataša Pirc Musar, čija je zemlja u junu ove godine priznala Palestinu, ostala je dosljedna vanjskopolitičkoj liniji svoje države i ono što se događa u Gazi nazvala genocidom, uporedivši ga s Ruandom i Srebrenicom. Upozorila je da čak i u razvijenim demokratijama osnovne vrijednosti i elementarno saosjećanje nestaju iz vidokruga. Najopsežniji osvrt dao je Amre Moussa, bivši generalni sekretar Arapske lige, naglašavajući da palestinsko pitanje simbolizira sistemski slom humanitarnih, pravnih i moralnih okvira. Podsjetio je da Izrael kao okupaciona sila snosi jasnu odgovornost prema međunarodnom pravu, ali i da jedini održivi put ka miru ostaje uspostava palestinske države u granicama prije 1967. godine. Oštro je kritizirao globalne institucije, posebno Vijeće sigurnosti UN-a, zbog paralisanosti geopolitikom i selektivne primjene međunarodnog prava. Bez dosljednog poštovanja univerzalnih vrijednosti i jednakih pravila, zaključio je Moussa, cijela poslijeratna arhitektura mira i sigurnosti neizbježno se dovodi u pitanje.
Zapadni Balkan između obećanja i zaborava
Pitanje Zapadnog Balkana na forumu nije tretirano samo kroz prizmu regionalne relevantnosti, što je prirodno s obzirom na sam karakter ove platforme, već je, kako je naglasila Tanja Fajon, ministrica vanjskih i evropskih poslova Slovenije i glavna organizatoric8a okupljanja, definisano kao jedno od tri ključna žarišta koja propituju predanost evropskim vrijednostima. Ona je Zapadni Balkan nazvala „nedovršenim poslom Evrope“, upozoravajući da taj prostor nije evropska margina nego njeno ogledalo. Previše odlaganih obećanja, istakla je, posijalo je nepovjerenje, a odgovor na to mora biti jasan i vjerodostojan: region pripada Evropskoj uniji, ne kao komšijski ustupak, nego kao strateški imperativ i moralna nužnost.
Na istom tragu govorio je i slovenski premijer Robert Golob, ali je pri tome uputio i samokritičnu poruku o propuštenim prilikama posljednje decenije. Podsjetio je da je Evropa propustila šansu da u svoje redove uključi sav Zapadni Balkan i time osigura trajnu stabilnost, prosperitet i prevazilaženje međunacionalnih tenzija kroz okvir regionalne saradnje. Umjesto principa meritokratije, dopustila je, rekao je Golob, da proces blokiraju partikularni interesi pojedinih članica, iako su uslovi već bili ispunjeni. Time je, kako je ocijenio, Evropa pala na historijskom ispitu i zaboravila činjenice koje su i same bile u temelju evropske integracije. Prema njegovom viđenju, Zapadnom Balkanu su potrebni jasna poruka i jedinstveni kriteriji: kada se uslovi ispune, vrata moraju biti otvorena. Upozorio je i da će, ukoliko EU ne ispuni tu ulogu, prazan prostor neminovno popuniti drugi akteri, što ne može biti u evropskom interesu.
Meka moć Slovenije naspram tvrde sile svijeta
Tokom protekle dvije decenije Bledski strateški forum ustalio se kao jedno od najvažnijih mjesta dijaloga u srednjoj i jugoistočnoj Evropi. Za Sloveniju je to bio značajan iskorak: zemlja se postepeno profilisala kao jedan od glavnih posrednika ispred Evropske unije kada je riječ o regionalnim pitanjima. Jubilarno izdanje 2025. godine dodatno je potvrdilo njenu sposobnost da u kontinuitetu okuplja svjetske i evropske aktere, čime je učvrstila svoju meku moć i diplomatski kredibilitet. Ova pozicija dodatno dobija na težini činjenicom da Slovenija trenutno ima status nestalne članice Vijeća sigurnosti Ujedinjenih nacija, što njen glas čini još vidljivijim u globalnim okvirima.
Ipak, koliko god forum pružao prostor različitim glasovima i omogućavao da se regionalna pitanja predstave na međunarodnoj sceni, ostaje činjenica da on u konačnici dobrim dijelom samo reflektuje krizu kroz koju prolazi Evropa, ali i cijeli svijet. Paralelno s Bledom, u Kini je održan samit Šangajske organizacije za saradnju, na kojem su najveće azijske sile i njihovi partneri demonstrirali vlastitu snagu i zajedničku platformu. Teško je zamisliti da glas iz Slovenije, koliko god bio artikulisan, može nadjačati težinu takvog skupa. Pored toga, činjenica da su predsjednici Slovačke i Srbije, kao i ministar vanjskih poslova Mađarske, tih dana boravili u Kini, a ne u Bledu, ukazuje na ograničenja prepoznatljivosti Bleda kao foruma koji može parirati globalnoj relevantnosti. Drugim riječima, dok su se fragmentiranost i podjele unutar Evropske unije isticale kao jedan od glavnih razloga blokade proširenja, ta ista fragmentiranost se odražavala i kroz sklonost pojedinih članica da daju prednost pekinškom forumu umjesto platformi posvećenoj raspravi o evropskoj budućnosti najozbiljnijih kandidata.
Budućnost Bledskog foruma u svijetu koji izmiče kontroli
Razlike u diskursu nisu bile vidljive samo kroz različite pristupe država koje su svoje (ne)prisustvo birale između Bleda i Pekinga, nego i unutar samih zemalja učesnica. Tako je, naprimjer, estonski predsjednik naglašavao potrebu za dvodržavnim rješenjem u Palestini, dok je premijer iste zemlje gotovo istovremeno isključivao mogućnost njenog priznanja. Takve kontradikcije jasno pokazuju da ne postoje samo raskoraci između članica Evropske unije, nego i duboke nedosljednosti u samim nacionalnim politikama kada je riječ o pitanjima koja se na Bledskom forumu tretiraju kao suštinska za čovječanstvo. Dodatnu složenost slike činilo je i to što je, dok se u Bledu kriza međunarodnog poretka gotovo jednoglasno pripisivala Rusiji, dio lidera iz regiona u isto vrijeme iz Kine slao poruke bliskosti s ruskim predsjednikom.
U takvom kontekstu Zapadni Balkan ostaje svojevrsna kolateralna šteta, područje kojem se redovno priznaje strateški značaj, ali bez vidljivog napretka i jasne evropske perspektive. Upravo zato ovaj forum danas više liči na ogledalo nemoći, nego na polugu moći. Drugim riječima, on odražava fragmentiranost i nesigurnost evropskog djelovanja u svijetu, umjesto pokazivanja spremnosti i hrabrosti da ga suštinski oblikuje. Ta spoznaja ne umanjuje njegov značaj, ali jasno upozorava da i budućnost Bleda zavisi od toga da li će Evropa uspjeti pronaći vlastiti glas i zajedničku strategiju u poretku koji, kako je i ovogodišnji slogan nedvosmisleno naglasio, sve očitije „izmiče kontroli“.
*Mišljenja izražena u ovom članku su autorova i ne odražavaju nužno uređivačku politiku TRT Balkan.
